Novosađanima bi trebalo da bude važno subotičko isklustvo, kako ne bi ponovili istu grešku, verujući u ideju da žito i kukolj smešani daju hleb
Branko M. Žujović
Pre nešto više od deset godina, najpre u ovdašnjoj štampi, a potom i na sajtu Fonda “Slobodan Jovanović”, objavio sam direktna svedočenja preživelih žrtava Drugog svetskog rata da se na Spomeniku “Ptica slomljenih krila”, pored imena nedužnih žrtava, nalaze i imena notornih ratnih zločinaca, poput Ištvana Lodrija, Ištvana Čelea, braće Ištvana i Janoša Pelhea i još nekih osvedočenih ratnih zločinaca.
Tekst “Imena ratnih zločinaca na Spomeniku Ptica slomljenih krila” danas je ponovo aktuelan zbog namere lokalnih vlasti u Novom Sadu da slično znamenje postave u tamošnjem naselju Liman.
Najvažniji svedok zločina Ištvana Lodrija, baka Anđa Grubešić, danas, nakon višedecenijskih jalovih pokušaja da svirepo ubistvo svog oca Spasoja Ninkovića i sestre Bojke Ninković privede pravdi, više nema volje ni energije da se bori sa institucionalnim vetrenjačama.
Nakon duge i hrabre borbe, baka Anđa Grubešić, koja je 1941. godine imala sedam godina i svojim očima posmatrala egzekuciju oca i sestre, pomirila se sa činjenicom da u srpskom društvu dnevnopolitički interes uvek nadvlada onaj javni.
Šta više, u Subotici, za razliku od Ptice slomljenih krila koja natkriljuje ime Ištvana Lodrija, ne postoji javni spomenik na kojem bi se našla imena njenog oca Spasoja i sestre Bojke.
Slično je sa Todorom Palićem sa Hajdukova.
Ime njegovog ubice Ištvana Čelea danas je istaknuto na Spomeniku “Ptica slomljenih krila”, ali, koliko mi je poznato, ne postoji javni spomenik sa imenom Todora Palića.
Revizija ideološki našminkanih istorijskih podataka bila je nužna nakon što je Jugoslavija razorena. Problem svih postjugoslovenskih društava ogleda se, međutim, u pokušaju novog šminkanja istorije. Rebvizinističko klatno nije se zaustavilo na objektivnoj naučnoj “sredini”, već je iz političkih interesa zaljuljano do svog suprotnog pola gde se nalazi i danas.
Zar naš grad nije među prvima sve ubijene i poginule u Drtugom svetskom ratu stavio ravnoznačno, u jednu jedinu knjigu?
Zbog toga se danas naši zvaničnici, u naše ime, klanjaju imenima ubica i silovatelja, poput Ištvana Lodrija, Ištvana Čelea ili braće Pelhe.
Kada sam pre nekoliko meseci pokušao da dostavim novinske tekstove o ratnim zločincima, objavljene s jeseni 1944. godine, u kojima se navode imena ratnih zločinaca istaknuta na Spomeniku “Ptica slomljenig krila”, predstavnici nadležnog odbora odgovorili su mi da im dostavim originalne sudske presude.
U protivnom, navodno, ne mogu da urade ništa po ovom pitanju.
Pogađate, originalne sudske presude negde su iščezle i za njih danas više niko ne zna.
Kao da je važno pomenuti spomenik načičkati imenima, bez ikakve verodostojne naučne provere istorijskih činjenica i kao da prisustvo imena ljudi koji su počinili najstrašnije zločine ne baca senku na same nedužne žrtve.
Uostalom, Odbor za komemoraciju nevinim žrtvama streljanim 1944. godine 30. juna 1994. godine izvestio je javnost i državne organe, bez imalo ustručavanja, da tadašnju komemoraciju u Senćanskom groblju organizuje „u nedostatku nepristrasnih (naučnih) ocena“.
Šta drugo osim cinične presumpcije nevinosti ostaje nakon decenija i decenija ideološkog pristupa istoriji Drugog svetskog rata, pa šovinističkog talasanja, partijaškog zapošljavanja u ovdašnjim ustanovama i potpune institucionalne zakorovljenosti onoga što bi trebalo da bude kultura pamćenja?
Još veći je cinizam kada ovdašnja politika uoči svakih izbora svojoj izbornoj masi namiguje i dobacuje “dogodine na Kosovu i Metohiji”, a s jeseni se skrušeno klanja imenima ratnih zločinaca, zvanično i svečano odajući im poštu za nešto što niko normalan na svetu ne odobrava i ne podržava. Sve patriota do patriote!
Zbog svega ovoga, Novosađanima bi trebalo da bude važno subotičko iskustvo, kako ne bi ponovili istu grešku verujući u ideju da žito i kukolj smešani daju hleb. To možda biva kod formiranja koalicije, ali kod pristojnog i svesnog sveta ta vrsta kompromisa ne sme da prođe.
Imena ratnih zločinaca na spomeniku “Ptica slomljenih krila”?
Ispostavilo se da spomenik „Ptica slomljenih krila“, podignut 1994. godine žrtvama partizanske vojske u Subotici, u stvari vrvi od imena ratnih zločinaca iz Drugog svetskog rata, ali ni danas ne postoji državna odlučnost da se to promeni
Fond “Slobodan Jovanović”, januar 2012.
Javnost Subotice krajem prošle godine uznemirena je svedočenjem Anđe Grubešić, koja je kao sedmogodišnja devojčica 1941. godine gledala ubistvo svog oca, Spasoja Ninkovića i sestre Bojke Ninković. Ime ubice, ozloglašenog mađarskog ekstremiste Ištvana Lodrija, gospođa Grubešić našla je među imenima navodno nevinih žrtava na spomeniku „Ptica slomljenih krila“, podignutom 1994. godine.
Posle njenog svedočenja u lokalnoj štampi, među imenima na spomeniku identifikovana su i braća Ištvan i Janoš Pelhe, odgovorni za smrt najmanje 25 ljudi srpske i bunjevačke nacionalnosti u Subotici i okolini 1941. godine i silovanje jedne šesnaestogodišnje devojke. Pored imena ovih zločinaca, na spomeniku je i ime Ištvana Čele, ubice Todora Palića iz Hajdukova kod Subotice.
Danas pokojni Blaško Stražarković, komesar Komande mesta u Subotici iz 1944. goldine, svedočio je 10. novembra 1994. godine u Večernjim novostima da se na tada upravo podignutom spomeniku, samo letimičnim uvidom, može izbrojati najmanje tridesetak ratnih zločinaca. Osim toga, Stražarković je tvrdio i da je u Senćanskom groblju 1944. godine streljano oko 300 pripadnika zloglasne mađarske fašističke organizacije „Njilaši“, kompromitovanih državnih službenika i jedan broj zarobljenih esesovaca, a ne 7.000 nevinih ljudi kako se danas ponekad tvrdi.
Muk odgovornih
Anđelka Grubešić poslala je 15. novembra prošle godine pismo Savezu vojvođanskih Mađara. Pre toga, pisala je o svom i javnom problemu gradonačelniku Saši Vučiniću, Srpskoj naprednoj stranci, Čabi Šepšeiju i Tamašu Korhecu, ali nikada nije dobila odgovor.
Grubešićeva je na pijaci u Subotici, uoči Nove godine, srela Jožefa Kasu, koji je 1994. godine bio na čelu Odbora komemoraciju nevinim žrtvama iz 1944. godine, ali joj je ovaj navodno rekao da mu se javi posle praznika i da on s ovim slučajem u stvari nema nikakve veze.
Povrh svega, Ištvan Pastor, predsednik Saveza vojvođanskih Mađara, izjavio je da nikada nije dobio pismo Anđelke Grubešić, iako je ona u lokalnoj štampi objavila faksimil otpremnice koja govori suprotno.
Spomenik srpske partitokratije
Okolnosti podizanja spornog spomenika su čitav skandal. Nekada visoko pozicionirani državni službenik priložio mi je kopiju dokumenta, koji svedoči da je Sekretarijat za privredu AP Vojvodina 21. oktobra 1994. godine bio naložio Skupštini opštine Subotica da u roku od jednog dana sruši spomenik „Ptica slomljenih krila“, podignut na parceli 10337/2.
Pet dana kasnije, Urbanističko-građevinska inspekcija naložila je Odeljenju za urbanizam, stambeno-komunalne poslove, privredu, poljoprivredu i malu privredu Skupštine opštine Suboptica da „izlaskom na lice mesta utvrdi da li je navedeni objekat porušen u skladu sa navedenim rešenjem“.
Nalozi državnih organa nisu ispoštovani. Spomenik je podignut i oko njega se svake jeseni okupljaju pristaše teorije o „genocidu“ nad „nevinim“ žrtvama „srpskih partizana“ 1944. godine.
Visoko pozicionirani funkcioner države i istaknuti član Socijalističke partije Srbije, koji je želeo da ostane anoniman, tada je vodio pravi administrativni rat, kako bi sprečio podizanje spomenika. Formalno-pravno, u tome je uspeo. Ali, u stvarnosti nije.
Pankov „zaslužan“ za spomenik
Prema njegovom svedočenju, neko u SPS-u odlučio je da se spomenik ipak podigne, stavljajući se iznad države Srbije. Ko?
Radovan Pankov, kaže moj izvor iz SPS-a, svakako uz saglasnost Slobodana Miloševića. Vođe socijalista smatrale su da će ovim velikim ustupkom imati političku korist u igri koju su tada već uveliko zaigrali s Jožefom Kasom.
Podizanje spomenika od početka su pratile političke i istorijske konotacije. Neke su išle do neukusa i drskosti, koja vređa prave žrtve Drugog svetskog rata, pripadnike antifašističkih pokreta i njihove potomke.
Tako Odbor za komemoraciju nevinim žrtvama streljanim 1944. godine, na primer, 30. juna 1994. godine izveštava javnost i državne organe da će predstojeća komemoracija u Senćanskom groblju biti dostojanstvena i bez velikih pretenzija, baš kao i komemoracija deportovanim subotičkim Jevrejima.
U istom dopisu, odbor je konstatovao i da se komemoracija u Senćanskom groblju organizuje „u nedostatku nepristrasnih (naučnih) ocena“, a u zaključku navodi da budući spomen-park treba da bude ograđen „kako u njega dalje ne bi dolazila razna stoka“.
Odbor za komemoraciju činili su: Jožef Kasa, Laslo Sekereš, dr Ištvan Bogner, Karolj Koplar, Peter Ric, Mikloš Uzon, Geza Dobo i Gabor Kudlik.
Da se država povukla u poslednjem momentu, prepuštajući zakonitost i poredak partitokratskoj volji vođa SPS-a, svedoči i policajac iz tadašnje Druge stanice. On tvrdi da su on i njegove kolege oktobra 1994. godine bili u pripravnosti. Dobili su dopis da preduzmu mere, ako dođe do pokušaja izgradnje spomenika. Bili su pripravni i pripadnici Resora državne bezbednosti, ali je neko iznenada naredio povlačenje svih državnih organa.
Ishod odluka partiotokratske države danas je tiha revizija rezultata Drugog svetskog rata, jer se svake godine, početkom novembra, gradske vlasti Subotice klanjaju ratnim zločincima, bez političke volje da njihova imena uklone sa spomenika.
Za utvrđivanje istine nedostaje energije, stručnosti i – novca. Ali, pre svega političke volje.
Anđelka Grubešić, starica od 78 godina, danas jedina u Subotici pokušava da ispravi veliku nepravdu nanetu njoj, njenom detinjstvu i njenom narodu od – njene države.
SVEDOČANSTVA SUBOTIČANA O ZLOČINCIMA ČIJA SE IMENA NALAZE NA SPOMENIKU „PTICA SLOMLJENIH KRILA“
HORTIJEVI EKSTREMISTI UBIJALI CIVILE PRED DECOM
Među „nevinim žrtvama“ partizana našao se i Ištvan Čele, koji je 1941. godine kod kućnih vrata ubio Todora Palića iz Hajdukova
U Subotici i okolini još žive svedoci zločina Hortijevih ekstremista za vreme Drugog svetskog rata. Među njima je Anđelka Grubešić, sedamdesetosmogodišnja starica, čijeg su oca Spasoja Ninkovića i najstariju sestru Bojku Ninković ubili Hortijevi vojnici po dojavi Ištvana Lodrija, čije se ime danas nalazi na spomeniku „Ptica slomljenih krila“, među „nevinim partizanskim žrtvama“.
Pucali u nenaoružanog čoveka pred porodicom
– Posle dolaska okupatora u naš grad, otac nas je poveo prema Bačkoj Topoli. Hteo je da odsednemo kod rođaka, kako bismo se sklonili od ratnih dešavanja i ubistava srpskih civila po gradu. Na putu, pored našeg vinograda na „Heđeku“, ugledale su nas komšije Mađari. Među njima bili su Ištvan Lodri i Ileš Berkeš. Odmah su povikali: „Četnik, četnik!“. Tu se odjednom stvorila mađarska vojska. Nastalo je komešanje. Otac je pokušao da objasni da samo ćerke vodi kod rođaka u Bačku Topolu. Kada je video da će vojnici pucati, pokušao je da pobegne. Na nesreću, za njim je u strahu skočila i moja najstarija sestra Bojka. Vojnici su hladnokrvno pucali u mog nenaoružanog oca i sestru. Ubili su ih na mestu – priča Anđelka Grubešić. – Sve sam to gledala očima sedmogodišnjeg deteta. Sedamdeset godina nosim tu užasnu scenu u srcu. Kada sam na spomeniku u Senćanskom groblju, među navodnim žrtvama pročitala ime Ištvana Lodrija, bila sam duboko povređena.
Bacili leš u jamu
Subotičanin D. K. (identitet svedoka poznat je autoru teksta), svedoči o smrti Todora Palića i Stojana Grbića iz Hajdukova kod Subotice. Njih je, kao civile, likvidirao lokalni ekstremista Ištvan Čele. I njegovo ime danas se pod firmom nevine žrtve nalazi na spomeniku „Ptica slomljenih krila“.
– Po izjavi porodice pokojnog Palića, žene Kate, sina Dušana, ćerki Milice i Grozde, Čele ga je ubio kod kućnih vrata. Telo pokojnika odvukao je do jame u dvorištu. Bacio ga je, stavivši mu neku gumu od bicikla na vrat. Čuvši pucanj, Todorov sin Dušan pobegao je kroz prozor u šumu. To mu je spasilo život. Ekstremisti su ga posle bezuspešno tražili – priča D. K. – Ubice se nisu zadovoljile ubistvom Palića. Ubili su i komšiju, Stojana Grbića.
Porodice pokojnih Palića i Grbića bile su tihe, napredne zemljoradničke porodice. Todor Palić u Hajdukovo se doselio 1932. godine iz Vukovara.
– Posle rata Palići su se vratili iz progonstva, ali im je kuća bila porušena. Stanovali su posle na Paliću, u Pionirskoj ulici. Grozda Palić bila je član Mesnog odbora Palić. Kasnije su se odselili u Beograd. Sin Duško bio je profesor Veterinarskog fakulteta u Beogradu. Koliko znam, katedru je predao svom sinu Todoru – dodaje D. K.
Žrtve zloglasne braće Pelhe
Ž. Krnajski iz naselja Kelebija, svedoči o smrti svog oca Stevana Krnajskog i strica Laze Krnajskog. Njih dvojicu su, sa još preko 20 Srba i Bunjevaca, ubili braća Ištvan i Janoš Pelhe, 1941. godine.
– Oca i strica, zajedno sa ostalim žrtvama, bacali su s prozora Žute kuće. Ubijeni su posle mučenja. Sve žrtve bile su prvobitno sahranjene na jednoj njivi. Vlasnica je tokom okupacije prkosno pričala po naselju da je „Racima nađubrila njivu“. Našim vlastima, na kraju ju je prijavio njen sin, koji je, iako Mađar, bio mobilisan u našu vojsku na kraju rata. Posle rata, žrtve su identifikovane po odeći, a posle ekshumacije sahranjeni su u pravoslavnom groblju u Dudovoj šumi, pored izginulih ruskih vojnika. Braća Pelhe likvidirani su na kraju rata. Likvidirala ih je na našem imanju, u malom ritu, „Dobrina grupa“. Ovu grupu činili su pripadnici Ozne – kaže Ž. Krnajski.
Pelheovi su do Drugog svetskog rata bili nadničari kod bogatih srpskih porodica u naselju Kelebija. Čim je mađarska vojska okupirala Suboticu, postali su najokoreliji ekstremisti, odgovorni za smrt desetina nevinih ljudi. O njihovim zlodelima u Subotici, svedoči i pismo narodnog heroja Jovana Mikića – Spartaka, komandanta Subotičkog partizanskog odreda, od 24. septembra 1944. godine.
Mikić je pisao da su braća Pelhe 1941. godine naredili ubistvo 24 Srba i Bunjevaca. Dva meseca pre nego što je Subotica oslobođena (10. oktobra 1944. godine), uputili su grupu nemačkih vojnika da siluju jednu šesnaestogodišnju devojku.
Subotička istoriografija već dve decenije ćuti o zločinima okupatora u Drugom svetskom ratu. Trend je izjednjačavanje žrtava Hortijevih okupatorskih vojnika i onih koje je streljala Narodnooslobodilačka vojska posle oslobođenja grada.
Svojevremeno formirana Viktimološka komisija nije do kraja obavila posao. Kao da je istoriografija sebi za cilj postavila redizajn ishoda Drugog svetskog rata i nivelisanje moralne pozadine rata. Da nije tako, imena ratnih zločinaca nikada se ne bi našla na javnom spomeniku, koji svake jeseni redovno pohode čak i predstavnici Skupštine grada, odajući im poštu i polažući im cveće.
Zašto?