Na prostoru od hotela „Patrija”, pa sve do Kumičićeve, saveznička avijacija je potpuno promenila dotadašnji urbani pejzaž. Pedesetih i šezdesetih su tamo izgrađene nove zgrade pa se danas samo stariji sećaju tog kraja koji su kao deca zvali „ruševine“. Bombe su padale i na centar grada, između Franjevačkog samostana i hrama Svetog Vaznesenja. Plac za današnji Otvoreni univerzitet i parking ispred njega „raščistili“ su bombarderi u jesen 1944. godine.
Branko M. Žujović
Dejana Mrkića koji pod pseudonimom “Lanski” na sajtu Grad Subotica objavljuje minuciozne pisane vinjete iz gradske istorije, kao što sam već jednom pomenuo, nije potrebno posebno predstavljati. Ovaj arhivista i publicista zadužio je grad svojim publicističkim radom.
Ovom prilikom, sa ovim vrsnim poznavaocem subotičke prošlosti razgovaramo o bombardovanjima koje je tokom Drugog svetskog rata pretrpela Subotica.
Iz razgovora sa Mrkićem saznaćemo kakav je cilj bila Subotica, koji savremeni delovi grada su podignuti na ruševinama pogođenih kuća i zašto se niko pre i posle istoričara Zorana Veljanovića nije podrobno bavio ovom temom.
Zgrada MESŠC-a i susedna kuća nakon bombardovanja
Subotica je tokom Drugog svetskog rata bila relativno česta meta, najpre savezničke avijacije, a potom, nakon oslobođenja i nacističke. Koje današnje moderne delove grada “dugujemo” savezničkoj, a koje nemačkoj avijaciji?
Mrkić: Saveznici su bombardovali mnoge gradove u Evropi koji su bili u rukama Nemaca, pa se tako desilo da se i naš grad 1944. godine našao na takvom strateškom mestu koje je postalo meta bombardera. Ono što je predstavljao cilj napada, bili su vojni objekti i železnički čvor. Nažalost, mnoge bombe su završile na krovovima kuća, nakon čega su ostale ruševine i poginuli nedužni građani.
Na prostoru od hotela „Patrija”, pa sve do Kumičićeve, saveznička avijacija je potpuno promenila dotadašnji urbani pejzaž. Pedesetih i šezdesetih su tamo izgrađene nove zgrade pa se danas samo stariji sećaju tog kraja koji su kao deca zvali „ruševine“. Bombe su padale i na centar grada, između Franjevačkog samostana i hrama Svetog Vaznesenja. Plac za današnji Otvoreni univerzitet i parking ispred njega „raščistili“ su bombarderi u jesen 1944. godine.
U koje doba godine su nas bombardovali saveznici, a kada Nemci?
Mrkić: U knjizi „Bombardovanje Subotice 1944. godine“ istoričara Zorana Veljanovića, navodi se da su saveznici bombardovali grad krajem leta i početkom jeseni 1944. godine. Najmasovniji je bio peti po redu vazdušni napad, koji se desio 18. septembra, kada je bilo najviše žrtava i materijalna šteta bila najveća.
Nakon što je grad oslobođen i front se stabilizovao na Dunavu, „Luftvafe” je više puta pravio izlete u našu pozadinu. Iznad Subotice su ispustili bombe na skladišta u okolini „Zorke“, pokušali su da pogode podvožnjak, elektranu… U tim napadima nije učestvovalo puno aviona, ali su i oni za sobom ostavili žrtve i materijalnu štetu.
Neki izvori navode da je prvih dana rata, aprila 1941. godine, Suboticu nadletala neprijateljska avijacija i u nekoliko navrata mitraljirala ulice. Više građana je tada ranjeno.
Da li je Subotica bila primarni cilj bombardera ili sporedni, odnosno rezervni?
Mrkić: Veljanović navodi američke izvore, po kojima su glavni ciljevi bili u Mađarskoj i Rumuniji, a Subotica je bombardovana pri povratku, ili u slučajevima kada se odustalo od primarnih meta.
Korzo nakon bombardovanja
Šta su Saveznici i nacisti gađali u Subotici i jesu li mete – pogađali?
Mrkić: Posmatrajući kartu sa ucrtanim pogocima, jasno je da je najviše bombi bilo namenjeno teretnoj stanici i kasarni pored nje, na Senćanskom putu. Puno bombi je palo na koloseke i vagone sa municijom, ali je još više palo na stambeno naselje između Senćanskog puta i Ulice braće Radić. U artiljeriji bismo to nazvali „prebačaj“.
Kako je izgledao današnji Puškinov trg, sa svojom okolinom, Trgom Lazara Nešića i Šenoinom ulicom pre bombardovanja? Šta se, na primer, nalazilo na mestu današnje NIS-ove pumpe?
Mrkić: Taj deo grada su značajno izmenile bombe. Kvantaška pijaca i sportski teren u Prvomajskoj nalaze se na nekadašnjim stambenim blokovima. Prostor Nove opštine i parka ispred nje zauzimali su vojni objekti. Park i Puškinov trg preko puta Srednje tehničke škole „Ivan Sarić“ nije postojao, već su se tu nalazile lepe građanske kuće ili jednospratne zgrade. Tu gde je danas NIS-ova benzinska pumpa, nalazio se spomenik Junacima palim za oslobođenje i ujedinjenje (1912-1918). I on je oštećen prilikom bombardovanja.
Da li je tačno da je čitav mali breg, koji se nalazio u neposrednoj blizini hrama Vaznesenja Gospodnjeg, do Pančevačke ulice, bio sačinjen od šuta nastalog nakon bombardovanja?
Mrkić: Bombe su padale u neposrednoj blizini franjevačke crkve i hrama Vaznesenja Gospodnjeg na kome su tada stradali dragoceni vitraži. Uz pravoslavnu crkvu se nalazila „Srpska čitaonica“, jedna lepa građevina koju je projektovao Ferenc Rajhl. Direktno je bila pogođena. Deo šuta je stvarno poslužio da se na očišćenom placu napravi igralište i brdašce za sankanje. U Minhenu sam video jedno mnogo veće i uređenije brdo, u blizini Olimpijskog stadiona. Zovu ga Schuttberg (Brdo šuta). Nastalo je na isti način kao i ovo subotičko o kome je reč.
U Vašoj kancelariji, neposredno iznad Vašeg radnog stola, na zidu je okačena mapa pogodaka tokom bombardovanja Subotice u Drugom svetskom ratu. Jedna tačka označava mesto na kojem se danas nalazi stan u kom živim. Na neki način, ja sam promašena osoba u onome što savremena fizika naziva prostor-vremenom. Odakle ta mapa na Vašem zidu, ko ju je napravio i kada?
Mrkić: Mapa sa ucrtanim pogocima iz vazduha deo je zbirke karata Istorijskog arhiva Subotice. Nastala je neposredno posle rata, kada je specijalna komisija utvrđivala ratnu štetu. Na karti grada su tada veoma precizno obeležene tačke na koje su pale bombe. U Arhivu su sačuvani i “Iskazi o šteti načinjenoj u Subotici usled bombardovanja iz vazduha“. U njima je detaljno opisana prijavljena šteta na svakom objektu i procena o tome da li je moguća popravka ili je neminovno rušenje.
Šta se sve vidi na slikama iz tog doba, kada je bombarodovanje našeg grada u pitanju?
Mrkić: Trudim se da saberem sve fotografije koje su sačuvane. Najpotresnije su one iz centra grada gde su prizori koje dobro poznajemo. Nedavno sam dobio jedan negativ na kome su snimci raščišćavanja ruševina u Subotici. Pejzaž je takav da ne mogu da prepoznam gde je to bilo, a još manje šta je tamo sada. Čeka me detaljno proučavanje svakog detalja. Američka vojska je objavila nekoliko slika, uredno snimljenih iz vazduha za vreme bombardovanja. Može se reći da je to jedan od najdramatičnijih fotosa našeg grada. Trenutak kada u eksplozijama život gube stotine ljudi.
Ko se sve bavio pitanjem bombardovanja Subotice u Drugom svetskom ratu, osim Zorana Veljanovića?
Mrkić: Do objavljivanja Veljanovićeve knjige pre deset godina, niko se nije bio latio ove teme. Godinama pre toga slušali smo o savezničkom bombardovanju Beograda, Leskovca, Podgorice i drugih gradova, dok za Suboticu mnogi nisu ni znali. Sada možemo čuti i za slične sudbine nekih evropskih gradova koji su stradali, a da pri tome nisu postignuti značajniji strateški ciljevi za saveznike. Život je bio jeftin tih dana…